Werken in onderwijs met werkgeluk en zingeving

Werken in onderwijs met werkgeluk en zingeving. De eeuwige strijd tussen werk en privé.

Toekomst van werk #1: Onderwijs en werkgeluk
Dit is de eer­ste van 4 ar­ti­ke­len over werk. In deze reeks gaat het over al­ler­lei fac­to­ren die nu en in de toe­komst van in­vloed zijn op de be­te­ke­nis van werk. Hoe den­ken we over werk? Wat vergt werk van ons? Hoe ver­an­dert werk? Hoe ver­an­de­ren de con­text en de ar­beids­voor­waar­den? En hoe voelt dat? En wat be­te­kent dit voor do­cen­ten en voor wer­ken in het on­der­wijs zelf, dat (di­rect of in­di­rect) op­leidt voor het uit­voe­ren van werk?

Waarom vergrijzing in het onderwijs flexibiliteit vergt ➜
Lees meer Hattie ➜
Lees meer Kirschner ➜

Werkgeluk in het onderwijs: De waarde van werken in het onderwijs

Meer mensen, minder werkenden, meer verschillen (te overbruggen)
Ter­wijl de Ne­der­land­se be­vol­king door­groeit, krimpt de be­roeps­be­vol­king. Ie­der­een wil onze wel­vaart en wel­zijn graag op ni­veau hou­den. Di­ver­si­teit en in­clu­si­vi­teit zijn nood­za­ke­lij­ke voor­waar­den voor de ar­beids­markt van mor­gen. Deel­na­me aan de ar­beids­markt ver­eist con­ti­nue ken­nis­ont­wik­ke­ling, in een ar­beids­markt waar com­pe­ti­tie en con­cur­ren­tie cen­traal staan.

Werk is vaker dan vroeger de oorzaak van psychische problemen
Steeds meer men­sen er­va­ren psy­chi­sche pro­ble­men met werk als oor­zaak. Vroe­ger was werk iets dat je deed, te­gen­woor­dig is jouw werk wie jij bent – vol­gens Paul Ver­haeg­he, kli­nisch psy­cho­loog en hoog­le­raar aan de uni­ver­si­teit van Gent. ‘De oor­zaak van zware psy­chi­sche pro­ble­men is sinds 1990 ra­di­caal ver­scho­ven, van het gezin naar de werk­vloer. De mees­te psy­cho­lo­gi­sche pro­ble­men ont­ston­den vóór 1990 voor­al bin­nen het gezin. Vanaf de jaren ‘90 zijn er en­ke­le ver­an­de­rin­gen ge­ko­men, waar­door in onze sa­men­le­ving en in onze le­vens an­de­re ac­cen­ten wor­den ge­legd.’

Con­ti­nu ver­an­de­ren leidt (te) vaak tot een burn-out

Werkdruk in het onderwijs en werkgeluk
Con­ti­nue ver­an­de­ring en de er­va­ren werk­druk lei­den bij veel men­sen tot stress en burn-out. Deze klach­ten heb­ben niet op de eer­ste plaats een fy­sie­ke aard (het mees­te werk is te­gen­woor­dig kan­toor­werk), wel een psy­cho­lo­gi­sche. Me­de­wer­kers werk­ge­luk laten er­va­ren en hen de ‘sense of pur­po­se’ van werk laten voe­len wor­den steeds be­lang­rij­ker in de stra­te­gie van elke toe­komst­ge­rich­te or­ga­ni­sa­tie. An­ders dan in een wil­le­keu­ri­ge com­mer­ciële or­ga­ni­sa­tie, lig­gen juist in het on­der­wijs ruime mo­ge­lijk­he­den voor het for­mu­le­ren en uit­dra­gen van een hel­de­re ‘pur­po­se’. Dat heeft veel toe­ge­voeg­de waar­de voor men­sen die wer­ken in het on­der­wijs.

Betekenis van betaald werk
In de 20e eeuw zijn we werk steeds meer gaan waar­de­ren. Omdat het, be­hal­ve geld, ook steeds meer kan­sen bood voor ont­wik­ke­ling en au­to­no­mie. Naar­ma­te we ouder wor­den, krijgt be­taald werk een steeds cen­tra­le­re plaats in ons leven. Wer­ken­den met een flexi­bel con­tract zijn ge­mid­deld min­der te­vre­den over hun werk, dan an­de­ren. Niet-wer­ken­den zijn min­der te­vre­den over hun leven, dan wer­ken­den. Vol­gens de Waar­de van Werk Mo­ni­tor 2019, omdat niet-wer­ken­den in min­de­re mate aan de sa­men­le­ving deel­ne­men.

Vrou­wen doen vaker en meer on­be­taald werk

Waardering en vergoeding voor onbetaald werk
Veel vrou­wen wer­ken in het on­der­wijs. Man­nen doen vaker en meer uren be­taald werk dan vrou­wen. Vrou­wen doen vaker en meer uren on­be­taald werk, dan man­nen. Men­sen met een flexi­bel con­tract com­bi­ne­ren hun be­taal­de werk min­der vaak met zorg, dan an­de­ren. Wel com­bi­ne­ren zij vaker dan ge­mid­deld twee of meer be­taal­de banen of be­taald werk met vrij­wil­li­gers­werk. In Ne­der­land is veel waar­de­ring voor on­be­taald werk, maar er wordt wei­nig sta­tus aan toe­ge­kend. Toch is het draag­vlak voor meer ver­goe­din­gen voor on­be­taald werk groot.

Verschillende aspecten van zingeving

De relatie tussen (gebrek aan) zingeving en verloop
Ne­der­land staat op de 3e plaats in de lijst van ‘most pur­po­se-orien­ted coun­tries’. Voor 37% van de wer­ken­den is ‘pur­po­se’ een pri­mai­re drijf­veer. Wie zin­ge­ving vindt in werk, heeft meer ple­zier, pres­teert meer en blijft lan­ger wer­ken bij de­zelf­de werk­ge­ver. Dit laat­ste is leer­zaam voor or­ga­ni­sa­ties met een hoog ver­loop. En met name be­lang­rijk voor or­ga­ni­sa­ties waar pri­mai­re pro­ces­sen di­rect in ge­vaar komen, bij ver­trek van een me­de­wer­ker – zoals in het on­der­wijs. Bij scho­len zit vaak di­rect een hele klas zon­der do­cent – of meer­de­re klas­sen voor het­zelf­de vak.

Er­va­ren van be­te­ke­nis houdt jou fit

Meer zingeving, meer resultaat
Waar zin­ge­ving wordt om­armd, voe­len men­sen zich vi­ta­ler, is de pro­duc­ti­vi­teit hoger, is min­der stress en is het ziek­te­ver­zuim lager. On­der­zoek van Har­vard laat zien dat een ster­ker ge­voel van be­te­ke­nis men­sen op ho­ge­re leef­tijd fy­siek lan­ger fit houdt. Or­ga­ni­sa­ties die stre­ven naar zin­ge­ving en werk­ge­luk, be­vor­de­ren de con­tac­ten tus­sen me­de­wer­kers on­der­ling. Zij res­pec­te­ren en waar­de­ren hun me­de­wer­kers en ont­van­gen dit ook terug van hun me­de­wer­kers. Vol­gens de Har­vard Bu­si­ness Re­view loopt een or­ga­ni­sa­tie die net­wer­ken tus­sen col­le­ga’s sti­mu­leert 24% min­der kans op da­len­de omzet.

Zingeving per generatie

Jonge mensen willen meer zingeving dan oudere
Be­hoef­te aan zin­ge­ving ver­schilt per leef­tijds­ca­te­go­rie. Jon­ge­re men­sen zijn meer ge­richt op zin­ge­ving, dan ou­de­re. De Duit­se psy­cho­a­na­ly­ti­cus Erik Erik­son biedt hier­bij als ver­kla­ring de ‘le­vens­fa­se­the­o­rie’: als je jong bent, ben je ge­richt op het aan­gaan van re­la­ties en als je oud bent, ben je ge­richt op het be­rei­ken van jouw in­di­vi­du­e­le doe­len. De Duits-Hon­gaar­se so­ci­o­loog Karl Mann­heim houdt het op de ‘ge­ne­ra­tie­the­o­rie’ (men­sen lij­ken op hun tijd­ge­no­ten, door­dat ze in hun leven bloot wor­den ge­steld aan de­zelf­de maat­schap­pe­lij­ke ont­wik­ke­lin­gen en ge­beur­te­nis­sen).

Meer stre­ven naar min­der ma­te­riële, haal­ba­re doe­len

Waarom jonge mensen meer zingeving willen weten we niet
Ui­ter­aard heb­ben ge­beur­te­nis­sen in een be­paal­de pe­ri­o­de im­pact op een to­ta­le be­vol­king – on­ge­acht leef­tijd. Mo­dern kwan­ti­ta­tief so­ci­aal­we­ten­schap­pe­lijk on­der­zoek maakt het he­laas niet mo­ge­lijk om alle drie de ver­kla­rin­gen hier­bo­ven vol­le­dig los van el­kaar te toet­sen. Een al­ter­na­tie­ve ver­kla­ring kan zijn, dat wan­neer een sa­men­le­ving in af­ne­men­de mate in staat is om jonge men­sen te voor­zien van goed on­der­wijs, vol­doen­de in­ko­men en be­taal­ba­re huis­ves­ting, de focus van jonge men­sen ver­schuift van on­haal­ba­re doe­len naar ‘haal­ba­re doe­len’ in an­de­re, im­ma­te­riële do­mei­nen, waar­on­der fa­mi­lie, vrien­den én zin­ge­ving.

Werkgever wordt zingever

Werknemer wordt werkgever
Ook toe­ne­men­de se­cu­la­ri­sa­tie, ar­beids­de­ling en ro­bo­ti­se­ring zijn fac­to­ren die het groei­en­de be­lang van zin­ge­ving sti­mu­le­ren. Dit kan lei­den tot een om­ke­ring van de ver­hou­din­gen tus­sen werk­ge­vers en werk­ne­mers. Or­ga­ni­sa­tie­ad­vi­seur Marc Roo­sen­boom zegt: “Suc­ces­vol­le be­drij­ven zijn in staat de zin­ge­vings­vraag van men­sen te com­bi­ne­ren met hun be­drijfs­doel­stel­lin­gen en in staat om zich­zelf te zien als ‘werk­ne­mer’ en niet als werk­ge­ver. Om zo men­sen aan zich te bin­den die be­reid zijn hun ta­lent, hun werk, in dienst te stel­len van dat be­drijf. Men­sen die de keuze maken om hun werk aan een be­drijf te geven, als een werk­ge­ver.” (Bron: Zin in Werk, 2017). Ook eco­noom Ma­thijs Bou­man wijst in het FD op deze boei­en­de om­draai­ing van be­te­ke­nis­sen.

Vaar­dig­he­den kun jij leren, mits het ge­or­ga­ni­seerd is

Zingeving is het criterium
Daar­om is het voor elke or­ga­ni­sa­tie slim om me­de­wer­kers te se­lec­te­ren op mo­ti­va­tie voor het doel van het be­drijf, niet uit­slui­tend op de aan­we­zig­heid van ge­wens­te vaar­dig­he­den – die kun­nen im­mers ook wor­den aan­ge­leerd, mits het werk niet al te in­ge­wik­keld (ge­or­ga­ni­seerd) is. Een school heeft heel dui­de­lijk de ruim­te om een visie te for­mu­le­ren. Zin­ge­ving als mag­neet en fil­ter voor de juis­te me­de­wer­kers. Want met de juis­te mo­ti­va­tie gaat wer­ken in het on­der­wijs met meer ple­zier en kwa­li­teit.

Werken aan werkgeluk

Waar werkgeluk vandaan komt
Werk­druk en werk­ge­luk gaan prima samen. Ri­si­co’s op burn-out en bore-out lig­gen op de loer bij een te hoge en te lage werk­druk. Al­ge­meen geldt: hoe klei­ner de or­ga­ni­sa­tie, hoe gro­ter het werk­ge­luk. In een klei­ne­re or­ga­ni­sa­tie is de eigen bij­dra­ge aan de re­sul­ta­ten van de or­ga­ni­sa­tie zicht­baar­der. Het maakt men­sen ‘werk­ge­luk­kig’, als zij hun com­pe­ten­ties mogen be­nut­ten. Een twee­de fac­tor is au­to­no­mie. Zelf be­pa­len waar, hoe en wan­neer je werkt is van grote in­vloed op het wel of niet er­va­ren van werk­ge­luk.

On­ge­zond werk, avond- en nacht­werk, neemt toe

Investeren in werkgeluk
Ge­luk­ki­ge me­de­wer­kers zijn pro­duc­tie­ver (+43%), cre­a­tie­ver, nieuws­gie­ri­ger, ge­mo­ti­veer­der, in­no­va­tie­ver (300%), ver­zui­men min­der (-66%), zijn cog­ni­tief flexi­be­ler, wer­ken beter samen. Ook is het per­so­neels­ver­loop lager (-51%) in or­ga­ni­sa­ties met veel werk­ge­luk bij me­de­wer­kers. Te­ge­lij­ker­tijd ver­dwijnt door ro­bo­ti­se­ring uit­da­gend werk, ter­wijl juist dit soort werk veel werk­ge­luk op­le­vert. On­re­gel­ma­tig werk en nacht­werk neemt toe, dit soort werk vormt een be­drei­ging voor de ge­zond­heid en werk­ge­luk.

‘Tijd’ is een sleutelbegrip in werkgeluk
Een derde van de men­sen noemt het be­grip ‘tijd’ als zij spre­ken over hun ide­a­le baan. Men­sen wil­len graag in­vloed op de tijd­stip­pen waar­op zij wer­ken, hoe­veel uren zij wer­ken. In de ide­a­le baan heb­ben zij bo­ven­dien vol­doen­de vrije tijd en tijd voor vrij­wil­li­gers­werk. Tijds­druk (stress) en reis­tijd zijn as­pec­ten van tijd (en werk) die ook re­gel­ma­tig wor­den ge­noemd door men­sen die wer­ken in het on­der­wijs en be­drijfs­le­ven in re­la­tie tot de hoe­veel­heid er­va­ren werk­ge­luk.

Zon­der visie wordt het werk steeds zwaar­der

Zonder visie op voorwaarden geen compleet team
Waar­de van werk, werk­ge­luk en zin­ge­ving zijn be­lang­rij­ke voor­waar­den. Or­ga­ni­sa­ties zon­der deze zaken gaan het rich­ting 2030 steeds moei­lij­ker krij­gen om per­so­neel te vin­den. Op veel plek­ken be­te­kent het niet kun­nen aan­trek­ken van de juis­te me­de­wer­kers dat be­staan­de me­de­wer­kers het steeds een stap­je zwaar­der krij­gen bij de uit­oe­fe­ning van hun taken en het re­a­li­se­ren van doe­len.