Philip Kohnstamm was zijn tijd ver vooruit

Wie was Philip Kohnstamm? Hij was de eerste hoogleraar pedagogiek in Nederland, geïnspireerd door Daltononderwijs. Het Daltononderwijs wil leerlingen opvoeden tot ‘fearless human beings’. Breed geformuleerde onderwijsopbrengsten worden aangeduid met persoonlijkheidsontwikkeling, een term die haar oorsprong kent in de personalistische pedagogiek van Philip Kohnstamm.

De veelzijdigheid van Philip Kohnstamm

Een joodse natuurkundige werd een christelijke pedagoog

Philipp (later Philip) Abraham Kohnstamm werd in Bonn (Duitsland) geboren. Zijn vader was de bankier Max Kohnstamm. Zijn moeder was Sarah Wertheim, de zus van de filantroop naar wie het Amsterdamse Wertheimpark vernoemd is. In de joods-liberale familie werd weinig aan het joodse geloof gedaan. Zijn vader moest worden opgenomen in een sanatorium. Toen verhuisde het gezin naar Nederland.

Geïnspireerd en gedoopt tot het christelijk personalisme

Als scholier was Kohnstamm atheïst en humanist. Vanaf het begin van de 20e eeuw voelde hij zich aangetrokken tot de christelijke kerk. In 1917 liet hij zich dopen in de Nederlandse Hervormde Kerk, omdat het karakter van de volkskerk hem lief was. Hij ontwikkelde zijn denken in de richting van het christelijk personalisme. In zijn geloofsovertuiging werd hij sterk geïnspireerd door zijn leermeester, de natuurkundige en Nobelprijswinnaar J. D. van der Waals.

Alle mensen zijn verschillend

Van natuurkunde naar pedagogiek in de Eerste Wereldoorlog

In 1893 begon Ko­hn­stamm zijn stu­die in de na­tuur­we­ten­schap­pen aan de Ge­meen­te Uni­ver­si­teit. In 1901 pro­mo­veer­de hij daar in de na­tuur­kun­de. In 1918 volg­de zijn over­stap naar de pe­da­go­giek, met een be­noe­ming tot bij­zon­der hoog­le­raar in de op­voed­kun­de van­we­ge de Maat­schap­pij tot Nut van ’t Al­ge­meen. In 1940 werd hij door de be­zet­ter ge­dwon­gen zijn ambt neer te leg­gen. Na de be­vrij­ding keer­de hij terug. Een jaar later ging hij met eme­ri­taat.

Drie concrete punten uit Philip Kohnstamms pedagogiek

1. De leerling is een individu in een context

Ko­hn­stamm pro­pa­geer­de een vorm van klas­sen­ma­na­ge­ment die te­gen­woor­dig wordt om­schre­ven als ‘in­ter­ac­tief on­der­wijs’ of ‘sa­men­wer­kend leren’. In deze werk­vorm dra­gen de le­raar en de leer­lin­gen samen de ver­ant­woor­de­lijk­heid voor wat zij zelf en als groep leren. Want het gaat niet om taal, lezen en re­ke­nen al­leen – al hoor je dat te­gen­woor­dig steeds vaker. On­der­wijs is op de eer­ste plaats de ont­dek­king dat alle men­sen ver­schil­lend zijn. Naar school gaan is leren om­gaan met die ‘ei­gen­heid’ in emo­ties, het han­te­ren van nor­men, het ont­wik­ke­len van een waar­den­stel­sel, het op­bou­wen van eigen op­vat­tin­gen en het be­wust wor­den van eigen mo­tie­ven, hou­din­gen en ge­woon­ten.

Naar school gaan is leren omgaan met
je ‘eigenheid’

2. Taal is het vervoermiddel van kennis en cultuur

Op­voe­ding moet er in zijn ogen op ge­richt zijn het kind een ge­heel eigen en zelf­stan­dig waar­de te geven’. Het gaat Ko­hn­stamm daar­bij om vrij­heid en gezag mét ver­ant­woor­de­lijk­heid en ge­we­ten. Taal neemt daar­in een be­lang­rij­ke po­si­tie in. Door mid­del van taal kun­nen wij ken­nis uit­wis­se­len en taal maakt het re­de­ne­ren mo­ge­lijk. ‘Taal is een me­di­um van de op­voe­ding, een trans­port­mid­del van de cul­tuur’.

3. Onderwijs valt of staat met een goede leraar

Leren moet zich rich­ten op zelf­stan­dig leren den­ken, vol­gens Ko­hn­stamm. Den­ken is iets dat je kunt leren. Het is zijn over­tui­ging dat in­tel­li­gen­tie te beïnvloe­den is. Dat gaat niet van­zelf, daar heb je een le­raar voor nodig. Alles valt of staat met de per­soon van de le­raar. Een goede le­raar leert je hoe je moet den­ken, niet wat je moet den­ken. Een visie die nog steeds ac­tu­eel is.

Een pionier in de pedagogiek

Wat maakte Philip Kohnstamm beroemd?

Op zijn eigen la­ge­re school in Am­ster­dam kon Ko­hn­stamm zich vrij ont­wik­ke­len. Hier ligt de kiem voor zijn stre­ven naar ‘los­ser klas­sen­ver­band’: een vrije com­bi­na­tie van vak­ken, wat we nu ‘ge­per­so­na­li­seerd leren’ zou­den noe­men. Les­stof op leer­lin­gen af­stem­men en keu­ze­vrij­heid bie­den. Niet alle leer­lin­gen van een klas al­tijd het­zelf­de vak do­ce­ren. Dit sti­mu­leert de ont­wik­ke­ling van de per­soon­lijk­heid, het voor­naams­te doel van on­der­wijs en op­voe­ding. Hij waar­schuwt daar­bij voor een ide­a­lis­ti­sche (staats)pe­da­go­giek, die zal lei­den tot ver­plicht staats­scho­len met uni­form, klas­si­kaal on­der­wijs.

Veel kinderen
waren de dupe van selectiemethoden

Kohnstamm vocht voor gelijke kansen

Ko­hn­stamm legde als een van de eer­ste de link tus­sen klas­se en kan­sen in het on­der­wijs. Hij zag de re­la­tie tus­sen so­ci­a­le ach­ter­grond en het ge­brek aan kan­sen op goed on­der­wijs. Men­sen in staat stel­len zich­zelf zo­veel mo­ge­lijk te ont­plooi­en en te ont­wik­ke­len naar eigen aard en aan­leg is het doel van on­der­wijs en op­voe­ding. Hij had kri­tiek op de toe­la­tings­tes­ten voor het mid­del­baar on­der­wijs. In de ach­ter­stands­buur­ten zag hij dat kin­de­ren uit ach­ter­stands­buur­ten de dupe waren van se­lec­tie­me­tho­den. Veel kin­de­ren kre­gen sim­pel­weg niet de kans om tot leren te komen. Zijn den­ken is nu op­nieuw re­le­vant in de dis­cus­sies over vroe­ge se­lec­tie in het voort­ge­zet on­der­wijs.

In Engeland bestudeerde hij het werk van Helen Parkhurst

In 1923 brengt hij in En­ge­land een be­zoek aan de Dal­ton­scho­len van de Ame­ri­kaan­se pe­da­go­ge Helen Parkhurst. Deze scho­len wer­ken met flexi­bi­li­teit aan ‘moral and civic trai­ning’. De focus op per­soon­lijk­heids­ont­wik­ke­ling en flexi­bi­li­teit die hij daar ziet, is pre­cies wat hij wil voor de toe­komst van het Ne­der­land­se volks­on­der­wijs. Toch kiest hij niet voor de be­na­ming ‘dal­ton­on­der­wijs’. Ko­hn­stamm wil on­der­wijs ont­wik­ke­len van­uit zijn eigen per­so­na­lis­ti­sche pe­da­go­giek. ‘Per­soon­lijk­heids­on­der­wijs’ is een goede be­na­ming. Ech­ter, deze term ge­bruikt de Am­ster­dam­se Sta­ring­school (een ex­pe­ri­ment van pe­da­goog Groe­ne­veld) al sinds 1921. Als pleit­be­zor­ger van Parkhurst, kiest hij daar­om voor de be­schrij­ving ‘scho­len in een los­ser klas­sen­ver­band’.

Kohnstamm stond aan de basis van het Nederlandse onderwijs

Algemeen vormend onderwijs voor iedereen

Na de Twee­de We­reld­oor­log pleit­te Ko­hn­stamm voor ‘al­ge­meen vor­mend voort­ge­zet on­der­wijs’. Dus ook voor jon­ge­ren die het ni­veau van HBS en gym­na­si­um niet haal­den. Zijn plei­dooi voor al­ge­meen voort­ge­zet on­der­wijs uit 1950 (over­ge­no­men door de Par­tij van de Ar­beid) vorm­de het slot­ak­koord van zijn on­der­wijs­kun­di­ge loop­baan. Het was een voor­bo­de van de Mam­moet­wet waar­in het al­ge­meen vor­mend on­der­wijs (MAVO en HAVO) wet­te­lijk zou wor­den ver­an­kerd.

Het bevorderen van zelfredzaamheid en
het meedoen in de maatschappij

Naamgever van uiteenlopende onderwijsinstituten

Phi­lip Ko­hn­stamm legde de basis van de em­pi­ri­sche on­der­wijs­kun­de in Ne­der­land. Dit komt tot ui­ting in de naam­ge­ving van het Ko­hn­stamm In­sti­tuut en het ge­meen­schap­pe­lijk ge­bouw van de af­de­ling pe­da­go­giek van de Uni­ver­si­teit van Am­ster­dam en de Ho­ge­school van Am­ster­dam aan de Wi­bautstraat in onze hoofd­stad Am­ster­dam. Ook ba­sis­scho­len in het hele land ver­noem­den zich naar hem.

Kohnstamm was grondlegger van Metafoor Onderwijs

Ko­hn­stamm was op­rich­ter van Stich­ting IVIO, In­sti­tuut voor In­di­vi­du­eel On­der­wijs, en is daar­mee ook grond­leg­ger van Me­ta­foor On­der­wijs. Onze or­ga­ni­sa­tie komt voort uit IVIO. Zijn ge­dach­te­goed leeft voort in onze or­ga­ni­sa­tie. Wij staan voor kwa­li­teit en in­clu­si­vi­teit, zoals vast­ge­legd in onze kern­waar­den. Zo wer­ken wij al ruim 80 jaar elke dag. Wij wer­ken aan het ‘het be­vor­de­ren van de zelf­red­zaam­heid en het mee­doen met de maat­schap­pij’ zoals hij dat begin vo­ri­ge eeuw voor zich zag.

Meer weten over pedagogiek?

Lees meer over Biesta ➜

Lees meer over Hattie ➜

Lees meer over Kirschner ➜